Phanxicô: Vị Giáo hoàng truyền thống từ Châu Mỹ Latinh đã thay đổi Giáo hội Công giáo

 

Phanxicô: Vị Giáo hoàng truyền thống từ Châu Mỹ Latinh đã thay đổi Giáo hội Công giáo

Việc ngài lên ngôi giáo hoàng đã đánh dấu nhiều điều "đầu tiên". 

Phanxicô là vị Giáo hoàng đầu tiên đến từ châu Mỹ hoặc bán cầu Nam. Kể từ khi Giáo hoàng Grêgôriô III, người gốc Syria, qua đời năm 741, chưa từng có một Giám mục Rôma nào không đến từ châu Âu. 

Ngài cũng là tu sĩ Dòng Tên đầu tiên được bầu làm người kế vị Thánh Phêrô – Dòng Tên trước đây từng bị Rôma nhìn nhận với sự nghi ngờ. 

Người tiền nhiệm của ngài, Đức Bênêđictô XVI, là vị Giáo hoàng đầu tiên tự nguyện thoái vị trong gần 600 năm, và trong gần một thập kỷ, Vườn Vatican là nơi cư ngụ của hai vị giáo hoàng. 

Nhiều tín hữu Công giáo từng cho rằng vị giáo hoàng mới sẽ là một người trẻ hơn – nhưng Hồng y Bergoglio đến từ Argentina đã ngoài 70 tuổi khi được chọn làm Giáo hoàng vào năm 2013. 

Ngài tự thể hiện mình là một ứng viên thỏa hiệp: thu hút những người bảo thủ bằng lập trường chính thống về các vấn đề giới tính, trong khi lôi cuốn những người cải cách bằng quan điểm tự do về công bằng xã hội. 

Người ta hy vọng rằng xuất thân khác thường của ngài sẽ giúp hồi sinh Vatican và làm sống dậy sứ mạng thánh thiêng của Giáo hội. 

Tuy nhiên, trong bộ máy hành chính Vatican, một số nỗ lực cải cách của Giáo hoàng Phanxicô đã vấp phải sự phản kháng, và người tiền nhiệm của ngài – qua đời năm 2022 – vẫn được giới truyền thống yêu mến. 

Quyết tâm khác biệt

Ngay từ khoảnh khắc được bầu chọn, Đức Phanxicô đã cho thấy ngài sẽ hành xử khác biệt. Ngài đón tiếp các hồng y một cách thân mật và đứng – thay vì ngồi trên ngai giáo hoàng. 

Vào ngày 13 tháng 3 năm 2013, Giáo hoàng Phanxicô xuất hiện trên ban công nhìn ra Quảng trường Thánh Phêrô. 

Mặc áo choàng trắng đơn giản, ngài chọn một cái tên mới nhằm vinh danh Thánh Phanxicô Assisi – nhà giảng thuyết thế kỷ 13 và người yêu động vật. 

Ngài quyết tâm đặt đức khiêm nhường lên trên sự phô trương và xa hoa. Ngài từ chối dùng xe limousine của giáo hoàng và nhất quyết đi chung xe buýt với các hồng y khác để về nhà. 

Tân Giáo hoàng đã đặt ra một sứ mệnh đạo đức cho 1,2 tỷ tín hữu trên toàn thế giới: “Ôi, tôi mong có một Giáo hội nghèo và vì người nghèo,” ngài từng nói. 

Hành động cuối cùng của ngài trong vai trò người đứng đầu Giáo hội Công giáo là xuất hiện vào Chủ nhật Phục Sinh trên ban công Quảng trường Thánh Phêrô, vẫy tay chào hàng ngàn tín hữu sau nhiều tuần nằm viện vì viêm phổi kép. 

Jorge Mario Bergoglio sinh tại Buenos Aires, Argentina, vào ngày 17 tháng 12 năm 1936 – là con cả trong một gia đình có năm người con. Cha mẹ ngài đã rời khỏi nước Ý quê hương để trốn chạy chế độ phát xít. 

Ngài yêu thích khiêu vũ tango và là cổ động viên của câu lạc bộ bóng đá địa phương San Lorenzo. 

Ngài đã may mắn sống sót sau một cơn viêm phổi nghiêm trọng lúc đầu đời, phải trải qua cuộc phẫu thuật cắt bỏ một phần phổi. Điều này khiến ngài dễ bị nhiễm trùng suốt đời. 

Khi về già, ngài còn bị đau đầu gối phải, điều mà ngài mô tả là một “sự sỉ nhục về thể xác”. 

Lúc trẻ, Bergoglio từng làm bảo vệ quán bar và nhân viên lau dọn, trước khi tốt nghiệp ngành hóa học. 

Tại một nhà máy địa phương, ngài làm việc thân thiết với Esther Ballestrino – một nhà hoạt động phản đối chế độ độc tài quân sự ở Argentina. Bà bị tra tấn và thi thể không bao giờ được tìm thấy. 

Ngài gia nhập Dòng Tên, học triết học, dạy văn học và tâm lý học. Được phong chức linh mục sau đó một thập kỷ, ngài thăng tiến nhanh chóng và trở thành Bề Trên Giám tỉnh của Dòng Tên tại Argentina vào năm 1973. 

Những cáo buộc

Một số người cho rằng ngài đã không làm đủ để chống lại các tướng lĩnh trong chế độ quân sự tàn bạo của Argentina.

Ngài bị cáo buộc có liên quan đến vụ bắt cóc hai linh mục trong thời kỳ "Cuộc Chiến Bẩn Thỉu" ở Argentina – giai đoạn từ năm 1976 đến 1983 khi hàng ngàn người bị tra tấn, sát hại hoặc mất tích.

Hai linh mục này đã bị tra tấn nhưng cuối cùng được tìm thấy còn sống – trong tình trạng bị gây mê nặng và gần như trần truồng.

Bergoglio bị buộc tội đã không thông báo cho chính quyền rằng công việc của họ tại các khu ổ chuột đã được Giáo hội chấp thuận. Nếu điều đó là thật, ngài đã bỏ mặc họ trước các đội hành quyết. Ngài thẳng thừng phủ nhận cáo buộc này, khẳng định mình đã âm thầm làm việc để giải cứu họ.

Khi được hỏi tại sao không lên tiếng, ngài được cho là đã nói rằng điều đó quá khó khăn. Thực tế là – khi đó ngài mới 36 tuổi – ngài đang đối mặt với một sự hỗn loạn mà ngay cả một nhà lãnh đạo dày dạn kinh nghiệm cũng phải chùn bước. Chắc chắn ngài đã giúp đỡ nhiều người cố gắng trốn khỏi đất nước.

Ngài cũng có những bất đồng với các tu sĩ Dòng Tên khác, những người cho rằng Bergoglio không quan tâm đến thần học giải phóng – một học thuyết kết hợp giữa tư tưởng Kitô giáo và xã hội học Marxist nhằm lật đổ bất công. Trái lại, ngài chọn cách tiếp cận nhẹ nhàng hơn mang tính mục vụ.

Đôi lúc, mối quan hệ giữa họ gần như rạn nứt. Khi ngài được đề cử để tuyển chọn Giáo hoàng lần đầu vào năm 2005, một số tu sĩ Dòng Tên đã thở phào nhẹ nhõm. 

Một con người giản dị

Ngài được bổ nhiệm làm Giám mục phụ tá của Buenos Aires vào năm 1992, sau đó trở thành Tổng Giám mục.

Giáo hoàng Gioan Phaolô II phong ngài làm Hồng y vào năm 2001 và ngài đảm nhận các chức vụ trong giáo triều Vatican.

Ngài xây dựng hình ảnh là một người có lối sống giản dị, tránh xa nhiều nghi thức xa hoa của một giáo sĩ cấp cao. Ngài thường bay hạng phổ thông và thích mặc áo chùng đen của một linh mục hơn là sắc đỏ và tím của chức Hồng y.

Trong các bài giảng, ngài kêu gọi sự hòa nhập xã hội và chỉ trích các chính phủ không quan tâm đến người nghèo nhất trong xã hội.

“Chúng ta sống ở khu vực bất bình đẳng nhất thế giới,” ngài nói, “nơi phát triển nhanh nhất nhưng lại giảm nghèo ít nhất.” 

Là Giáo hoàng, ngài nỗ lực hàn gắn sự rạn nứt nghìn năm với Giáo hội Chính Thống phương Đông. Để ghi nhận điều đó, lần đầu tiên kể từ cuộc ly giáo lớn năm 1054, Thượng phụ Constantinople đã đến dự lễ nhậm chức của tân Giám mục thành Rome.

Francis đã làm việc với Anh giáo, Tin Lành Luther và Methodist, và thuyết phục các tổng thống Israel và Palestine cùng cầu nguyện vì hòa bình.

Sau các vụ tấn công của phiến quân Hồi giáo, ngài cho rằng không thể gán ghép Hồi giáo với bạo lực. “Nếu tôi nói về bạo lực Hồi giáo, thì tôi cũng phải nói về bạo lực Công giáo,” ngài tuyên bố. 

Về mặt chính trị, ngài ủng hộ tuyên bố chủ quyền của chính phủ Argentina đối với quần đảo Falkland, nói trong một buổi lễ: “Chúng ta đến đây để cầu nguyện cho những người đã ngã xuống – những người con của Tổ quốc đã ra đi để bảo vệ Mẹ Tổ quốc, để đòi lại mảnh đất thuộc về họ.”

Là một người nói tiếng Tây Ban Nha và đến từ Mỹ Latinh, ngài đóng vai trò then chốt trong việc làm trung gian khi chính phủ Mỹ tiến gần đến cuộc hòa giải lịch sử với Cuba. Thật khó để tưởng tượng một Giáo hoàng châu Âu lại đóng vai trò ngoại giao quan trọng như vậy. 

Người giữ truyền thống

Về nhiều giáo lý của Giáo hội, Giáo hoàng Phanxicô vẫn là một người truyền thống.

Ngài “kiên định như Giáo hoàng Gioan Phaolô II... về cái chết nhân đạo, án tử hình, phá thai, quyền được sống, nhân quyền và luật độc thân của linh mục,” theo lời Đức ông Osvaldo Musto, người từng học chủng viện với ông.

Ngài nói Giáo hội nên chào đón mọi người bất kể khuynh hướng tình dục, nhưng nhấn mạnh rằng việc nhận con nuôi đồng giới là một hình thức phân biệt đối xử với trẻ em.

Ngài có những lời nói tích cực về một hình thức công nhận nào đó cho các cặp đồng tính, nhưng không ủng hộ việc gọi đó là “hôn nhân”. Ngài cho rằng việc này là “một nỗ lực phá hủy kế hoạch của Thiên Chúa”. 

Ngay sau khi trở thành Giáo hoàng vào năm 2013, ngài đã tham gia một cuộc tuần hành chống phá thai tại Rome – kêu gọi quyền của thai nhi “ngay từ thời điểm thụ thai”.

Ngài kêu gọi các bác sĩ sản khoa hành động theo lương tâm và gửi thông điệp tới Ireland – khi nước này tổ chức trưng cầu dân ý về vấn đề này – để cầu xin người dân bảo vệ những người dễ bị tổn thương.

Ngài phản đối việc phong chức linh mục cho phụ nữ, khẳng định rằng Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã dứt khoát bác bỏ khả năng này.

Và mặc dù ban đầu ngài có vẻ chấp nhận việc dùng biện pháp tránh thai để ngăn bệnh tật, ngài vẫn ca ngợi giáo huấn của Giáo hoàng Phaolô VI về vấn đề này – cảnh báo rằng việc đó có thể biến phụ nữ thành công cụ để thỏa mãn nam giới.

Năm 2015, Giáo hoàng Phanxicô nói với một đám đông ở Philippines rằng việc tránh thai là “phá hoại gia đình bằng cách tước đoạt những đứa trẻ”. Điều ngài thấy nguy hại không phải là sự vắng bóng trẻ em, mà là sự lựa chọn có chủ ý để tránh có con.

Đối phó với lạm dụng trẻ em 

Thử thách lớn nhất đối với triều đại giáo hoàng của ngài, tuy nhiên, đến từ hai phía: từ những người cáo buộc ngài không xử lý triệt để vấn nạn lạm dụng trẻ em, và từ những người bảo thủ chỉ trích rằng ngài đang làm loãng đức tin. Đặc biệt, họ nhắm đến những động thái của ngài nhằm cho phép người Công giáo đã ly hôn và tái hôn được rước lễ. 

Những người bảo thủ cũng đã sử dụng vấn đề lạm dụng trẻ em như một công cụ trong chiến dịch chống đối lâu dài của họ. 

Vào tháng 8 năm 2018, Tổng giám mục Carlo Maria Viganò, cựu Khâm sứ Tòa Thánh tại Mỹ, đã công bố một bản tuyên bố dài 11 trang như một lời tuyên chiến. Ông đã công bố một bức thư mô tả hàng loạt cảnh báo đã được gửi đến Vatican về hành vi của một cựu Hồng y, Thomas McCarrick. 

Người ta cáo buộc McCarrick là một kẻ lạm dụng hàng loạt, nhắm vào cả người lớn và trẻ vị thành niên. Đức Giáo hoàng, theo Tổng giám mục Viganò, đã biến ông ta thành một "cố vấn đáng tin cậy" dù biết rõ ông ta đã bị suy đồi nghiêm trọng. Giải pháp, theo ông, rất rõ ràng: Đức Giáo hoàng Phanxicô nên từ chức. 

"Những mạng lưới đồng tính này," tổng giám mục khẳng định, "hành động trong sự che đậy của bí mật và dối trá với sức mạnh như xúc tu của một con bạch tuộc... và đang bóp nghẹt toàn thể Giáo hội." 

Cuộc tranh cãi nổ ra sau đó đã đe dọa nhấn chìm Giáo hội. McCarrick cuối cùng bị vạ tuyệt thông vào tháng 2 năm 2019, sau một cuộc điều tra của Vatican. 

Trong đại dịch Covid, Đức Phanxicô đã hủy bỏ các buổi xuất hiện thường lệ tại Quảng trường Thánh Phêrô – để ngăn ngừa sự lây lan của virus. Như một ví dụ quan trọng của vai trò lãnh đạo đạo đức, ngài cũng tuyên bố rằng việc tiêm vắc-xin là nghĩa vụ phổ quát. 

Năm 2022, ngài trở thành vị Giáo hoàng đầu tiên trong hơn một thế kỷ làm lễ an táng cho người tiền nhiệm – sau khi Đức Bênêđictô qua đời ở tuổi 95. 

Lúc này, bản thân ngài cũng gặp nhiều vấn đề sức khỏe – với nhiều lần nhập viện. Nhưng Đức Phanxicô vẫn kiên quyết tiếp tục nỗ lực thúc đẩy hòa bình toàn cầu và đối thoại liên tôn. 

Năm 2023, ngài đã hành hương đến Nam Sudan, khẩn thiết kêu gọi các nhà lãnh đạo nước này chấm dứt xung đột. 

Ngài cũng lên tiếng kêu gọi chấm dứt "cuộc chiến phi lý và tàn nhẫn" ở Ukraine, mặc dù đã khiến người Ukraine thất vọng vì có vẻ như ngài chấp nhận luận điệu tuyên truyền của Nga rằng họ bị khiêu khích để xâm lược. 

Và một năm sau, ngài bắt đầu một hành trình đầy tham vọng qua bốn quốc gia thuộc hai châu lục; với các chặng dừng chân tại Indonesia, Papua New Guinea và Singapore. 

Trong những tháng gần đây, Đức Phanxicô phải vật lộn với sức khỏe. Vào tháng 3 năm 2025, ngài đã nằm viện năm tuần vì viêm phổi ở cả hai lá phổi. 

Jorge Mario Bergoglio đã bước lên ngai tòa Thánh Phêrô với quyết tâm thay đổi nó. 

Sẽ có người từng mong muốn một vị lãnh đạo có xu hướng tự do hơn, và các nhà phê bình sẽ chỉ ra sự yếu kém được cho là của ngài trong việc đối đầu với di sản của các vụ lạm dụng tình dục trong hàng giáo sĩ. 

Nhưng ngài đã thay đổi Giáo hội thật sự. 

Ngài đã bổ nhiệm hơn 140 Hồng y từ các quốc gia ngoài châu Âu và để lại cho người kế nhiệm một Giáo hội có tầm nhìn toàn cầu hơn nhiều so với lúc ngài tiếp quản. 

Và để làm gương, ngài là vị Giáo hoàng "không xa hoa", đã chọn không sống trong Dinh Tông Tòa Vatican – nơi có Nhà nguyện Sistine – mà ở tòa nhà hiện đại bên cạnh (do Đức Gioan Phaolô II xây dựng làm nhà khách). 

Ngài tin rằng mọi lựa chọn khác sẽ là sự phù phiếm. "Hãy nhìn con công," ngài nói, "nó rất đẹp khi nhìn từ phía trước. Nhưng nếu nhìn từ phía sau, bạn sẽ thấy sự thật." 

Ngài cũng hy vọng có thể làm rung chuyển cả cơ cấu tổ chức, tăng cường sứ mạng lịch sử của Giáo hội bằng cách vượt qua những xung đột nội bộ, tập trung vào người nghèo và đưa Giáo hội trở về với dân chúng. 

"Chúng ta cần tránh căn bệnh tinh thần của một Giáo hội chỉ quanh quẩn trong thế giới của chính mình," ngài nói không lâu sau khi được bầu chọn. 

"Nếu tôi phải lựa chọn giữa một Giáo hội bị thương tích nhưng dám bước ra đường phố và một Giáo hội ốm yếu, co cụm, tôi sẽ chọn điều đầu tiên."

Nguồn: 

• CĐHHAU biên tập theo bài báo của BBC
  
• Photos: From BBC News